Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu ile Azerbaycan Cumhuriyeti İnsan Hakları Komiserliği (Ombudsmanlığı) arasında bir işbirliği protokolü imzalandı.
TİHEK Karabağ İnsan Hakları Gözlem Grubu, II. Karabağ Savaşı öncesinde, sırasında ve sonrasında meydana gelen insan hakları ihlalleri dolayısıyla savaş bölgeleri ve Azerbaycan’ın muhtelif bölgelerinde incelemelerde bulundu.
27 Eylül 2020 tarihinde Ermenistan ordusunun Azerbaycan’ın sivil yerleşim yerlerine yaptığı saldırılar ile başlayan II. Karabağ Savaşı, 10 Kasım 2020 tarihinde Rusya’nın arabuluculuğuyla iki ülke arasında imzalanan ateşkes antlaşmasıyla son bulmuştur. Savaş sırasında, Ermenistan’ın hem Karabağ bölgesinde hem de Azerbaycan’ın diğer bölgelerinde, Uluslararası İnsancıl Hukuku ve Uluslararası İnsan Hakları Hukukunu hiçe sayan saldırıları sonucu meydana gelen insan hakları ihlalleri, ülkemizde kaygıyla izlenmiştir. Ermenistan’ın sivil yerleşim yerlerine, ibadethanelere, hastanelere, okullara ve tarihi kültürel mekânlara yaptığı saldırılarda, yüzlerce sivil yaşamını yitirmiş ve birçok mesken de kullanılamaz hale gelmiştir.
Bu kapsamda TİHEK, 6701 sayılı Teşkilat Kanunu’nda belirtilen "insan hakları ve ayrımcılıkla mücadele alanındaki uluslararası gelişmeleri izlemek ve değerlendirmek, alanındaki uluslararası kuruluşlarla ilgili mevzuat dâhilinde işbirliği yapmak" görevleri kapsamında, Karabağ Savaşı dolayısıyla yaşanan insan hakları ihlallerini yerinde görüp incelemek ve raporlamak amacıyla bir girişim başlatmıştır. Bu çerçevede TİHEK bünyesinde Karabağ İnsan Hakları Gözlem Grubu oluşturulmuş ve Azerbaycan Cumhuriyeti İnsan Hakları Komiserliğinin (Ombudsmanlığı) yetkilileri ile iletişime geçerek ortak toplantılar düzenlemiştir. İlerleyen süreçte, Azerbaycan Cumhuriyeti İnsan Hakları Komiserliğinin (Ombudsmanlığı) daveti üzerine, 28 Haziran-2 Temmuz 2021 tarihleri arasında, alanında uzman akademisyenlerin de yer aldığı TİHEK Karabağ İnsan Hakları Gözlem Grubu Azerbaycan’a bir ziyaret gerçekleştirmiştir.
TİHEK heyeti, Azerbaycan temasları sırasında 29 Haziran 2021 tarihinde, Azerbaycan Cumhuriyeti İnsan Hakları Komiserliği (Ombudsmanlığı) yetkilileriyle bir araya gelmiş ve iki kurum arasında işbirliğinin geliştirilmesi, iyi uygulama örnekleri ve tecrübe aktarımının sağlanması, insan hakları konusunda eğitim programlarına katılım sağlanması ve ortak araştırma faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, ortak bilgi ve farkındalık artırma faaliyetlerinin düzenlenmesi konularını ele alan bir Mutabakat Zaptı imzalamıştır. İmza töreninden sonra Azerbaycan Ombudsmanı Sayın Sabina Aliyeva ve TİHEK Başkanı Sayın Süleyman Arslan, ortak bir basın toplantısı gerçekleştirmiştir. Basın toplantısı sonrasında Başkan Arslan Azerbaycan Televizyonu İçtimai TV’ye bir röportaj vermiştir.
TİHEK Heyetinin ikinci durağı Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi olmuştur. Anayasa Mahkemesi Başkanı Sn. Farhad Abdullayev ve heyetiyle yapılan görüşmede taraflar, Kurumlarının çalışma alanları ve Karabağ savaşı sırasında yaşanan insan hakları ihlallerine ilişkin karşılıklı değerlendirmelerde bulunmuşlardır.
TİHEK Heyetinin bir sonraki durağı ise, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclis’i olmuştur. Bu ziyaret esnasında Milli Meclis Başkan Yardımcısı Fazail İbrahimli ve beraberindeki yetkililer ile bir görüşme gerçekleştiren heyet, Karabağ’ın yeniden inşası konusu başta olmak üzere, çeşitli konularda bilgi almıştır.
TİHEK Heyeti Meclis’teki temaslarının ardından, I. Karabağ Savaşı sonrasında mayın temizleme faaliyetleri için kurulan ANAMA’yı (Azerbaijan National Agency for Mine Action/Azerbaycan Mayın Arama Ulusal Ajansı) ziyaret etmiştir. Heyet, ziyaret kapsamında ANAMA Başkanı Sayın Vugar Suleymanov ile görüşmüştür. Görüşmede Başkan Süleymanov, Heyete 1. ve 2. Karabağ Savaşları sırasında Ermeni güçleri tarafından Karabağ Bölgesine yerleştirilen mayınlarla ilgili kapsamlı bir sunum yapmıştır. ANAMA’nın faaliyetlerine ilişkin ayrıca bilgiler de veren Suleymanov, ANAMA’nın hedefleri arasında sınır hatlarındaki mayınların temizlenmesi, tehlikesiz bir yaşamın tahsis edilmesi, sınır güvenliği, yol açma faaliyetleri, demiryolu açma çalışmaları olduğunu ifade etmiştir. Ziyaret esnasında, özellikle işgalden kurtarılmış bölgelerin mayınlardan temizlenebilmesinin Azerbaycan’ın en öncelikli meselelerinden birini oluşturduğu görülmüştür.
Heyet ANAMA’daki temaslarının ardından akşam saatlerinde T.C. Bakü Büyükelçisi Sayın Cahit Bağcı’nın daveti üzerine T.C. Bakü Büyükelçiliğini ziyaret etmiştir. Ziyarette heyet üyeleri, TİHEK Karabağ İnsan Hakları Gözlem Grubu ve Grubun Azerbaycan ziyareti hakkında Sayın Bağcı’yı bilgilendirmiştir. Görüşmede heyet ayrıca Azerbaycan’daki mevcut durum hakkında bilgi almıştır. Görüşmelerin ardından Başkan Arslan Azerbaycan Televizyonu ARB 24 TV’ye değerlendirmelerde bulunmuştur.
TİHEK Heyeti, programın ikinci günü 30 Haziran 2021 tarihinde sahada incelemeler yapmak üzere 30 yıldan fazla bir süre Ermeni güçlerinin işgali altında bulunan ve II. Karabağ Savaşı sırasında işgalden kurtarılan Ağdam Rayonuna bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Ziyaretin ilk durağında Ağdam şehrinin yeniden inşası ilgili yapılan planlamalar hakkında yetkililerden bir brifing alan Heyet, Ağdam’daki Cuma Camisi’ni ziyaret etmiştir. Başkan Arslan burada basına bir demeç vermiş ve dini mabetlerin tahrip edilmesinin insan hakları ihlali olduğunu belirtmiştir. Başkan Arslan, ayrıca Ağdam’daki çevre, kültür, medeniyet katliamına ilişkin olarak Azerbaycan Televizyonu Az TV’ye bir röportaj vermiştir.
Heyet, Cuma Cami’ndeki incelemelerinin ardından, Ermenilerin uzun süre ahır olarak kullandığı, içerisinde domuz beslediği, Ağdam’ı kaybettiği anlaşılınca da yakıp yıktığı Gıyaslı Mescit’i ve Karabağ Hanlığının Kurucusu Penah Ali Han’ın ikamet ettiği ve türbesinin de bulunduğu külliyede incelemelerde bulunmuştur. Penah Ali Han külliyesinde yapılan incelemelerde Azerbaycan’ın önemli kadın şairlerinden Hurşid Banu Natevan’ın mezarının Ermeni güçleri tarafından açıldığı, naaşının mezardan çıkarılıp götürüldüğü ve mezarın tahrip edildiği heyet tarafından müşahade edilmiştir. Heyet, Ağdam’ın muhtelif bölgelerinde de incelemelerini sürdürmüş ve yaşanan tahribatın boyutunu ortaya koymak adına birçok veri toplamıştır. Karabağ’ın diğer bölgelerinde olduğu gibi Ağdam’da Ermeni güçleri tarafından çok sayıda mayın yerleştirildiği için, Heyet’in bazı bölgelerde incelemeler yapma olanağı olmamıştır.
Saha incelemelerinin ikinci durağı, II. Karabağ Savaşı sırasında Ermeni saldırılarının hedefi olan Terter Rayonu olmuştur. Terter Rayonu İcra Hakimiyeti Başçısı(Valisi) Müstegim Memmedov Heyeti karşılamış ve savaş sırasında Terter’de yaşanan gelişmelere ilişkin Heyet’e bilgi vermiştir. Resmi kayıtlara göre savaş esnasında Ermeni Ordusunun Terter’deki sivil yerleşim birimlerine yaptığı saldırılar sonucunda 1 çocuk ve bir kadın olmak üzere 16 sivil yaşamını yitirmiştir. Bunun yanında saldırılarda 508 tarla zarar görmüş ve yaklaşık 1000 tane küçük baş hayvan telef olmuştur. TİHEK heyeti, Terter’deki incelemeler kapsamında savaş sırasında füzelerle vurulmuş ve büyük bir tahribata uğramış iki pamuk deposunu ve sivillere ait evleri ziyaret etmiş ve konuya ilişkin yetkililerden bilgi almıştır. Ermeni güçleri Terter’e üç adet yasaklı Smerç füzesi fırlatmıştır ve yapılan incelemelerde bu füzelerin parçalarının şehrin merkezinde yer aldığı gözlemlenmiştir.
Heyet, Ermenistan saldırılarından zarar gören Terter’e bağlı Sehlebad köyünü de ziyaret etmiştir. Savaş alanlarının çok gerisinde olmasına rağmen saldırılardan zarar gören köyün mezarlığında gözlemlerde bulunulmuştur. Mezarlıkta yapılan incelemelerde atılan füzeler sonucunda birçok mezarın zarar gördüğü tespit edilmiştir. Terter Valisi’nin aktardığına göre, bu saldırılar sonucunda 4 sivil yaşamını yitirirken 4 sivil de ağır şekilde yaralanmıştır.
Heyet ayrıca Ermeniler tarafından evi hedef alınan İsmayılov Sahib Sefer Oğlu’nu ziyaret etmiş ve yıkılan evde incelemelerde bulunmuştur.
Heyet, yakın bir zamanda konu ile ilgili raporunu tamamlayarak Türkiye kamuoyu başta olmak üzere ilgili ulusal insan hakları kurumları ve uluslararası insan hakları kuruluşları ile paylaşacaktır.