5 Mayıs 1949 tarihinde Strazburg merkezli olarak kurulan Avrupa Konseyi, 27 si Avrupa Birliği üyesi olan, 46 devletten oluşmaktadır. Avrupa Konseyi’ne üye olabilmek için Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) ilgili devletlerce imzalanması şartı aranmaktadır.
Avrupa Konseyi Sözleşmesi’nin 1’inci maddesine göre, “Avrupa Konseyi’nin amacı, ortak mirasları olan ülkü ve ilkeleri korumak ve gerçekleştirmek ve ekonomik ve sosyal ilerlemelerini kolaylaştırmak üzere üyeleri arasında daha güçlü bir birliğe ulaşmaktır.”
Konsey, beş yıllığına seçilmiş Genel Sekreter öncülüğünde faaliyetlerini sürdürmektedir. Hâlihazırda, Hırvatistan Dışişleri Bakanı Marija Pejcinovic Buric Konsey’in Genel Sekreteri olarak görev yapmaktadır.
Konsey bünyesinde imzalanan önemli insan hakları belgeleri arasında ise Avrupa Sosyal Şartı, Avrupa İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Onurkırıcı Ceza veya Muamelenin Önlenmesi Sözleşmesi, Çocukların Cinsel Sömürü ve İstismara Karşı Korunması Sözleşmesi, Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye Dair Avrupa Konseyi Sözleşmesi sayılabilir.
Bu süreçte, 1948 tarihli Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ilham kaynağı olmuştur. Tıpkı BM sisteminde olduğu gibi Avrupa Konseyi Sözleşmelerinin de, protokollerle güçlendirildiği, güncellendiği ve çeşitli izleme mekanizmalarının oluşturulduğu ifade etmek mümkündür. Bu çerçevede, insan hakları alanında Avrupa Konseyi bünyesinde bir taraftan Konsey organları düzeyinde diğer taraftan da Sözleşmelerle getirilmiş koruma ve güçlendirme mekanizmaları bulunmaktadır.
Söz konusu, koruma ve denetim mekanizmalarına verilebilecek örnekler: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiserliği, Bakanlar Komitesi, Parlamenterler Meclisi, Avrupa İşkenceyi ve İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele ve Cezayı Önleme Komitesi (CPT),Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Komisyonları, Avrupa Sosyal Haklar Komitesi, Irkçılık ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komisyonu (ECRI) olarak sıralanabilir.
İnsan haklarının korunması anlamında Konsey bünyesindeki temel mekanizma olan AİHM, 1959 yılında kurulmuştur. Üye devletlerin vatandaşları, ilgili devletin AİHS’i ihlal ettiği gerekçesi ile söz konusu Mahkemeye başvuruda bulunabilmektedirler. Mahkeme her üye devletten bir yargıç olmak üzere toplam 47 yargıçtan oluşmaktadır.
AİHM, AİHS ile öngörülmüş devlet ve bireysel başvurulara dayalı, tam yargısal bir denetim mekanizmasıdır. Dünyada en çok başvuru yapılan bireysel şikâyet mekanizması olma özelliğini haiz olan Mahkeme yargısal nitelikte ve tam zamanlı olarak faaliyet göstermektedir. Mahkeme kararları bağlayıcı olmakla birlikte nasıl yerine getirileceği konusunda devletlerin takdir yetkisi bulunmaktadır.
Avrupa Konseyi bünyesinde yer alan diğer bir önemli mekanizma ise İnsan Hakları Komiserliğidir. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliğine benzer yapıya sahip bu birim, Bakanlar Komitesince 1999 yılında kurulmuştur. Kararda Komiserlik, insan hakları konusunda duyarlılık ve farkındalık yaratmak amacını taşıyan tarafsız, bağımsız ve yargı dışı bir kurum olarak tanımlanmıştır. Bu anlamda birimin sözleşme içi denetim mekanizmalarından farklı olarak, bireysel başvuruları incelemesi ve sözleşmelerle düzenlenen konularda çalışma yapması söz konusu değildir.
Komiserliğin temel işlevi üye devletlerdeki ulusal insan hakları uygulamalarını izlemek, devletlere insan hakları konusunda farkındalık yaratma ve hakların ulusal düzeyde korunması ve güçlendirilmesi anlamında destek sunmak, iş birliği çalışmaları yürütmektir. Komiserlik ayrıca, yetkileri dâhilinde üye devletlerde tespit ettiği yasal-pratik sorunların giderilmesi için çalışma yürütebilmekte, kendi isteğiyle Bakanlar Komitesi ya da Parlamenterler Meclisine bu konuda rapor sunabilmektedir.