Özellikle ikinci dünya savaşı sonrasında insan haklarının uluslararası alanda korunması gerektiğine yönelik yaklaşım, 1990’lı yıllarda yerini insan haklarının korunmasında bağımsız ve özerk ulusal insan hakları kurumlarının tesis edilmesi gerektiği düşüncesine bırakmıştır. Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Komisyonunun 1946 yılında ulusal komiteler kurulması yönündeki girişimleriyle başlayan süreç, 1991 yılında ulusal kurumlara ilişkin uluslararası standartları belirleyen Paris Prensiplerinin kabul edilmesi ve 1993 yılında BM Genel Kurulu tarafından bu ilkelerin onaylanması ile sonuçlanmıştır. Bu düşüncenin bir yansıması olarak 20/04/2016 tarihli ve 29690 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 6701 sayılı Kanun ile Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK) kurulmuştur.

İnsan onurunu temel alarak insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, kişilerin eşit muamele görme hakkının güvence altına alınması, hukuken tanınmış hak ve hürriyetlerden yararlanmada ayrımcılığın önlenmesi, işkence ve kötü muameleyle etkin mücadele edilmesi ve bu konuda ulusal önleme mekanizması görevinin yerine getirilmesi amacıyla görevlerini icra eden TİHEK, hak ihlallerini önleyici ve insan haklarını geliştirici fonksiyonu ile ayrımcılığın ortadan kaldırılması ve toplumdaki eşitlik anlayışının geliştirilmesinde önemli bir misyon üstlenmektedir.

İnsan haklarının korunması ve güçlendirilmesinde yürüttüğü çalışmaları, politika ve kararlarıyla güvenilir, etkin ve saygın bir kurum olan ve bu vizyonla faaliyetlerine devam eden TİHEK, uluslararası normlar ve yerel uygulama arasında bir ‘köprü’ işlevi görmektedir.

Bu misyon ve vizyon doğrultusunda Ulusal Önleme Mekanizması, Ayrımcılıkla Mücadele ve İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi olmak üzere 3 temel görev alanında faaliyetlerine devam etmekte olan TİHEK, kuruluş tarihi olan 2016 yılından bu yana 7 yıllık süreçte ülkemizde insan haklarının korunmasını ve geliştirilmesini sağlamak ve hak ihlallerini önlemek amacıyla çeşitli faaliyetler gerçekleştirmiş ve gerçekleştirmeye de devam etmektedir.

TİHEK, eşit muamele görme hakkının ihlal edildiği, ayrımcılık veya işkence ve kötü muamele yapıldığı iddialarını başvuru üzerine incelemekle yetkili olduğu gibi re’sen de inceleme yapabilme yetkisine sahiptir. Diğer insan hakkı ihlali iddialarına ilişkin olarak başvuru almamakta, gerekli gördüğü hallerde re’sen inceleme başlatabilmektedir.

06/04/2023 tarihi itibariyle 7 yıllık faaliyet döneminde toplam 7810 başvuru alan TİHEK, en yüksek başvuru sayısına 2020 başvuruyla 2022 yılında ulaşmıştır. 2023 yılının ilk 4 aylık döneminde gelen 577 başvurunun; 442’si erkekler, 331’i mahpuslar, 28’i ise engelliler tarafından yapılmıştır. Bu çerçevede Kuruma yapılan her 10 başvurudan 6’sının mahpus, çocuk ve engelli gibi hassas gruplar tarafından yapıldığı hususu dikkat çekmektedir.

ULUSAL ÖNLEME MEKANİZMASI BİRİMİ

2016-2023 yılları arasında Ulusal Önleme Mekanizması görevi kapsamında toplam 3945 başvuru alan TİHEK, bu başvurulardan 65’i hakkında uzlaşma, 207’si hakkında hukuki yol gösterme, 229’u hakkında ilgili kuruma gönderme kararı vermiş, 255 başvurucunun ise bilgi talebini karşılamıştır. 228’i hakkında gerekçeli kabul edilemezlik kararı verilen başvurulardan 87’si hakkında ihlal bulunmadığı, 4’ü hakkında ise ihlalin varlığı şeklinde karar almıştır.

2022 yılının sonu itibariyle 81 ilin tamamına en az bir defa ziyaret gerçekleştiren Birim, 7 yıllık faaliyet döneminde içerisinde cezaevi, nezarethane, geri gönderme merkezi, engelli ve özel bakım merkezi olmak üzere çok sayıda alıkonulma merkezine toplam 212 ziyaret gerçekleştirmiştir. 2023 yılında ziyaret gerçekleştirilmesi planlanan merkez sayısı ise 53 olarak belirlenmiştir. Yapılan ziyaretler neticesinde yetkili makamlara yapılan suç duyurusu sayısı 2’dir.

Yapılan ziyaretlerine ilişkin toplam 174 rapor yayınlayan TİHEK, 32 ziyarete ilişkin rapor yazım sürecini ise sürdürmektedir. Ziyaret raporlarının yanı sıra “Sığınmacılar ve Düzensiz Göçmenlere Yönelik Geri İtme Eylemlerinin İnsan Hakları Perspektifinden Değerlendirilmesi” başlıklı tematik bir rapor yayınlamıştır. 2 ulusal sempozyum organize eden Birim, toplam 32 adet ulusal/uluslararası sempozyuma, toplantıya ve diğer çalışmalara katkı sunmuştur.

ULUSLARARASI İLİŞKİLER VE PROJE BİRİMİ

2 Mart 2021 tarihinde kamuoyu ile paylaşılan İnsan Hakları Eylem Planı’nda “TİHEK’in yapısının, BM Ulusal İnsan Hakları Kurumları Statüsüne İlişkin İlkeler ile uyumlu hale getirilmesi ve 1 yıl içerisinde Ulusal İnsan Hakları Kurumları Küresel Ağı (GANHRI) akreditasyonu almasının sağlanması” bir hedef olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede Uluslararası İlişkiler ve Proje Birimi koordinesinde yürütülen çalışmalar, GANHRI bünyesinde bulunan Akreditasyon Alt Komitesi tarafından iletilen 10 Ekim 2022 tarihli resmi yazıyla TİHEK’in B statüsünde akredite edilmesiyle neticelenmiştir.

2016-2023 yılların arasında toplam 147 uluslararası etkinliğe katılım sağlayan Uluslararası İlişkiler ve Proje Birimi, 3 uluslararası sempozyum ve 1 uluslararası zirve düzenlemiştir. Birim, 7 yıllık faaliyet döneminde toplam 25 uluslararası raporlama çalışmasına katkı sunmuş, toplam 8 ayrı uluslararası paydaşla mutabakat zaptı imzalamıştır.

“Ermenistan’ın Karabağ’daki Eylemleri: İnsan Hakları İhlalleri ve İhlallerin Takibi Raporu” ile “AB Vatandaşlar, Eşitlik, Haklar ve Değerler Programı Çalışma Grubu Raporu” başlıklı 2 tematik rapor çalışması gerçekleştiren Uluslararası İlişkiler ve Proje Birimi; Çocuk Dostu Adalet Sistemi, Mağdurlaştırma, İklim Değişikliği ve İnsan Hakları, Yaşlı Hakları, Nefret Söylemi, Cezaevinde Çalışma Hakkı, Yapay Zekâ ve İnsan Hakları konu başlıklarında fact sheet yayınlamıştır.

Akran kurumların yanı sıra ilgili diğer uluslararası aktörlerle de iş birliği ve diyaloğu sürdürerek toplantı ve etkinliklere katılım sağlamakta olan Birim, ülke raporları ve ulusal eylem planları başta olmak üzere çeşitli rapor ve projelere katkı sunmaya devam etmektedir.

İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ BİRİMİ

İnsan hakları alanındaki sorunları ve çözüm önerilerini tartışmak ve bu konularda bilgi ve görüş alışverişinde bulunmak amacıyla Birim tarafından 2016-2023 yılları arasında toplam 5 sempozyum, 3 zirve, 1 forum, 2 çalıştay ve 1 panel düzenlenmiştir. 7 yıllık faaliyet döneminde ağırlıklı olarak 2021 yılı sonrasında olmak üzere 17 istişare toplantısı, 1 Bölgesel İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları toplantısı ve 11 insan hakları kurulları toplantısı yapılmıştır.

Toplam 48 kamu kurum ve kuruluşuna meslek öncesi ve meslek içi eğitimin verildiği 2016-2023 yıllarında, ağırlıklı olarak son iki yılda olmak üzere toplam 23 iş birliği protokolü imzalanmıştır. 17 insan hakları söyleşisi gerçekleştirilmiş, 104 kez paydaş kurum ve kuruluş etkinliğine katılım sağlanarak toplantılar düzenlenmiştir.

Halihazırda 9 raporun yazım sürecinin devam ettiği Birimde, kuruluş tarihinden bu yana 7 tematik rapor, 1 kamuoyu araştırması yapılmıştır. Kısa film, resim ve bilgi yarışması, çocuk hakları şenliği gibi toplam 9 farkındalık artırıcı faaliyet gerçekleştirilmiştir. Birime 2016-2023 yılları arasında ağırlıklı olarak gerçek kişilerden olmak üzere toplam 1020 başvuru gönderilmiş, bu başvurulardan 13’ü hakkında resen inceleme başlatılmış, 19’un da hukuki yol gösterilmiş, 88’i ilgili idareye gönderilmiş, 108 hakkında incelenemezlik, 44’ü hakkında kabul edilmezlik kararı verilmiştir.

Ayrıca adil yargılanma hakkı, çalışma hakkı, çevre hakkı, çocuk hakları, düşünce ve kanaat özgürlüğü gibi spesifik hak alanlarına ilişkin afiş ve broşür çalışmaları yapılmıştır. Bu kapsamda çok sayıda sempozyum ve çalıştay bildiriler kitabıyla akademik dergi basılmış, aylık olarak İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Bültenleri yayınlanmıştır.

AYRIMCILIKLA MÜCADELE VE EŞİTLİK BİRİMİ

            2016-2023 yılları arasında, ağırlıklı olarak medeni hâl, cinsiyet, engellilik ve inanç temelinde olmak üzere Kuruma gelen toplam 1257 başvurunun 649’u esastan incelenmiştir. 2018-2022 yılları arasında yapılan esas inceleme neticesinde 62 ihlal kararı, 82 ihlal bulunmadığına ilişkin karar, 54 gerekçeli kabul edilemezlik kararı, 35 incelenemezlik kararı, 4 de uzlaşma kararı verilmiştir.

            İçerisinde resim yarışması, röportaj, video ve kamuoyu araştırması gibi birçok başlık bulunan alanlarda toplam 6 farkındalık artırıcı çalışma gerçekleştiren Birim, bugüne kadar 3 Ayrımcılıkla Mücadele Alanında istişare komisyonu toplantısı organize etmiştir. 2022 yılında gerçekleşen Roman Hakları Zirvesi ile Nefret Söylemi ve Nefret Suçları Sempozyumu düzenlenmiştir. 

            “Otizmli Çocukların Eğitim Hakkı ve Ayrımcılık Yasağı Raporu” ile “Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın 15.07.2021 tarih ve 128/21 sayılı Kararına İlişkin İnceleme” başlıklı 2 tematik rapor çalışması olan Birim, 3 tematik alana ilişkin raporlama çalışmalarını ise sürdürmektedir.

            Son iki yılda “Ayrımcılık Temelleri Rehberler Serisi” başlığı altında 11 farklı rehber çalışması gerçekleştirilmiştir. Ayrıca Birim tarafından ayrımcılık yasağına ilişkin olarak 7 yıllık dönemde toplam 8 adet eğitim faaliyeti düzenlenmiştir.  

İSTATİSTİKLER

2016-2023 tarihleri arasında

• Tematik Rapor Sayısı: 11

1. Otizmli Çocukların Eğitim Hakkı ve Ayrımcılık Yasağı Raporu
2. Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın 15.07.2021 tarih ve 128/21 sayılı Kararına İlişkin İnceleme
3. Ermenistan’ın Karabağ’daki Eylemleri: İnsan Hakları İhlalleri ve İhlallerin Takibi Raporu
4. İnsan Hakları Bağlamında 28 Şubat Darbesi Raporu
5. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Analiz Raporu 2022
6. Sınır Dışı Edilen Yabancılar ve Geri Gönderme Yasağı
7. Sığınmacılar ve Düzensiz Göçmenlere Yönelik Geri İtme Eylemlerinin İnsan Hakları Perspektifinden Değerlendirilmesi
8. Türkiye Yaşlı Hakları Raporu
9. AB Vatandaşlar, Eşitlik, Haklar ve Değerler Programı Çalışma Grubu Raporu
10. İnsan Ticaretiyle Mücadele Türkiye Ulusal Raporu (yayım aşamasında)
11. Barınma Hakkı Bağlamında Deprem Sonrası Kira Artışlarının Değerlendirilmesi Raporu (yayım aşamasında)

• Yayımlanan Yıllık Raporlar: 8

1. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi 2021 Raporu
2. İşkence ve Kötü Muameleye Karşı Ulusal Önleme Mekanizması 2020 Raporu
3. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi 2020 Yılı Raporu
4. İşkence ve Kötü Muameleye Karşı Ulusal Önleme Mekanizması 2019 Yılı Raporu
5. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi 2019 Yılı Raporu
6. Ayrımcılıkla Mücadele 2018 Yılı Raporu
7. Ulusal Önleme Mekanizması 2018 Yılı Raporu
8. İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi 2018 Yılı Raporu

• Düzenlenen İl İstişare Toplantı Sayısı: 17

1. Malatya
2. Trabzon
3. Edirne
4. Siirt
5. Zonguldak
6. Manisa
7. Van
8. Tekirdağ
9. Erzurum
10. Adana
11. İzmir
12. Çankırı
13. Afyonkarahisar
14. Eskişehir
15. Konya
16. İstanbul
17. Sakarya

 

• Düzenlenen Uluslararası ve Ulusal Sempozyum, Konferans, Çalıştay, Zirve Sayısı: 20
• Gerçekleştirilen UÖM Ziyareti Sayısı: 212
• İhlal Kararı Sayısı: 54
• Uzlaşma Kararı Sayısı: 68
• Hukuki Yol Gösterme: 226
• “Ayrımcılık Temelleri Rehberler Serisi” Başlığı Altında 11 Farklı Rehber
• Kamu Kurumları, Barolar, Sivil Toplum Kuruluşları ve Üniversitelerle İmzalanan İş Birliği Protokolü Sayısı: 27
• Uluslararası Paydaşlarla İmzalanan Mutabakat Zaptı Sayısı: 9